Legendy o początkach Polski

Skąd się wzięła legenda o Lechu, Czechu i Rusie?

Lech, Rus i Czech

Legenda o Lechu, Czechu i Rusie po raz pierwszy pojawiła się w Kronice wielkopolskiej, dziele powstałym prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku. Kronika… była próbą przedstawienia dziejów Polski (a w szczególności regionu wielkopolskiego) od czasów zamierzchłych do 1273 roku. Pokaźną jej część stanowią opowieści legendarne, odpowiadające kanonom i sposobowi myślenia w późnym średniowieczu. Jedną z nich jest także mit o Lechu, Czechu i Rusie. Opowiada on o trzech braciach, którzy wyruszyli w poszukiwaniu dogodnej ziemi do zamieszkania. Lech wybrał ziemię żyzną, którą otaczały rzeki pełne ryb i lasy wypełnione dziką zwierzyną. Tam też wybudował gród, który nazwał Gnieznem, od słowa „gniazdo” czyli dom lub mieszkanie.

Legenda, spisywana przez kronikarzy z ośrodka wielkopolskiego, miała podkreślać znaczenie tego regionu w budowaniu państwowości polskiej. Chciano wyraźnie wskazać, że to z tych ziem wyszła ekspansja piastowska, której efektem było powstanie państwa. Było to ważne w kontekście odradzania się królestwa po okresie rozbicia dzielnicowego i sporów związanych z hierarchią ważności poszczególnych ziem wchodzących w skład piastowskiej Polski. Mit nawiązywał w dużej mierze do zapisów biblijnych, w których tłumaczono nazwy miast czy narodów od wydarzeń lub zachowań ludzkich. Niektórzy historycy dopatrują się w tej opowieści świadomości naszych przodków o wielkiej wędrówce ludów, dzięki której Słowianie z dorzecza Donu i Dniepru przedostali się na obszary obecnie zamieszkiwane przez ludy słowiańskie.

Kim był Lech?

Według legendy o Lechu, Czechu i Rusie, protoplastą Polaków był nijaki Lech. Imię Lech występuje także w Kronice Galla Anonima i jest przypisywane jednemu z przodków Mieszka I. Lechistanem nazywana była też Polska w Turcji, a słowem Lach oznaczali Polaków Rusini. Niektórzy językoznawcy wskazują też, że sama nazwa Polska może pochodzić od słowa „Lech”, gdyż chociażby w kronice Thietmara występuje jako „Polenia”. Możliwe więc, że jest to zbitka przedrostka „po” ze słowem „lechia”, czyli po prostu kraj „po Lechu”. Oczywiście są to jedynie domniemania, które równie łatwo potwierdzić jak i obalić. Skąd jednak wzięło się imię Lech?

Część historyków postuluje, aby wyraźnie oddzielić należy nazywanie Polaków Lechitami, od imienia Lech. Słowo „Lechita” mogło pochodzić od plemienia „Lędzian”, które zamieszkiwało dzisiejsze południowo-wschodnie terytorium Polski. Sam wyraz „lęda” oznaczał zaś „pole”. Polacy mogli więc być zamiennie nazywani „Polanami” lub „Lechitami”.

Są jednak i tacy, którzy sugerują, że możemy wiązać „Lechitów” z Lechem. Imię Lech pochodzi od pierwotnego imienia Lestek bądź Listek, oznaczającego tyle co sprytny, przebiegły. Sam Lestek jest zaś prawdopodobnie postacią historyczną, dziadkiem Mieszka I, który mógł zbudować potęgę rodu, z którego wywodzili się późniejsi władcy Polski. W kronice Widukinda z Korbei, plemię Mieszka nazywane jest Licikavici, czyli z dużym prawdopodobieństwem „leszkowice” – pochodzący od „Leszka”.

Czy w Starym Testamencie wymienione jest pierwotne państwo polskie?

Noe i synowie

Uważny czytelnik Starego Testamentu zauważy najpewniej fragmenty, w których mowa jest o tajemniczej „Lechi”. Jest ona wymieniona dwukrotnie – w Księdze Sędziów oraz w Księdze Samuela. W pierwszym przypadku do granic tejże Lechi dochodzi najazd Filistynów, tam też siłacz Samson rozprawiać ma się ze swoimi przeciwnikami. W drugim fragmencie w Lechi dochodzi do walki pomiędzy Szammą, synem Agego z Hararu, a wspomnianymi wcześniej Filistynami. Niektórzy po pobieżnej lekturze Biblii zauważają niezwykłą zbieżność pomiędzy miejscem nazywanym „Lechią”, a późniejszą legendarną nazwą państwa polskiego. Czy zatem Pismo może wspominać o naszym kraju?

Oczywiście znajomość Biblii i sposobu jej tworzenia wyklucza taką możliwość. Dotyczy ona ograniczonego terytorium skupiając się – w szczególności w Starym Testamencie – na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca i Egiptu, czyli dorzeczy Nilu oraz Tygrysu i Eufratu. Trudno też spodziewać się, że na ziemiach polskich odbywał się spór izraelsko-filistyński o Kanaan. Czym więc jest biblijna Lechia?

Jest to najprawdopodobniej miasto w Judzie. Tak opisuje to Wulgata, czyli łacińska wersja Pisma Świętego, tłumacząc, że nazwa „Lechia” pochodzi od słowa „szczęka”. Gdyby sięgnąć do hebrajskiej wersji Biblii, to dostrzec można, że występujące tam słowo to „lechi” oznaczające tyle co „policzki” lub „jama ustna”, a więc może być tłumaczone także jako szczęka. Szczękę widzieli w słowie „Lechia” także pierwsi tłumacze Pisma świętego na język polski. Jakub Wujek w owej „Lechii” widział „otchłań” rozumiejąc ją jako „szczękę”. Skąd jednak nazwa „szczęka”. Powstać miała od wyczyny Samsona, który w tejże Lechii pokonał Filistynów używając do tego czaszki osła. Siłą rzeczy nie można się więc w biblijnej Lechii doszukiwać początków państwa polskiego.

Nie jest to jednak jedynie doszukiwanie się źródeł polskości na kartach Pisma. W epoce staropolskiej twierdzono, że społeczeństwo polskie pochodzi od synów Noego – Jafeta i Chama. Potomkami Jafeta mieli być polska szlachta, natomiast Chama chłopi. Biblijny Cham miał bowiem – jak przez wieki uważano – nie okryć pijanego i nagiego Noego, lecz wyśmiewać się z jego nagości. Był więc synonimem prostactwa i złych obyczajów. Jafet uważany była zaś za syna sprawiedliwego i szlachetnego. W rzeczywistości biblijna fraza dotycząca nieuszanowania nagości ojca dotyczy stosunku seksualnego z żoną Noego, nie zaś szydzenia z jego cielesności.

Skąd się wzięła nazwa Polska?

Denar Boesława Chrobrego

Przez wieki sądzono, że nazwa Polska pochodzi od plemienia Polan. Sęk w tym, że nie istnieje żadne źródło historyczne, które jednoznacznie istnienie Polan mogłoby potwierdzać. Najstarsze źródła opisujące ziemie polskie nie wymieniają takiego plemienia. Najbliżej nazwy „Polan” jest plemię „Goplanów” wymieniane przez Geografa Bawarskiego. Trudno więc przypisywać nazwę Polska konkretnemu plemieniu, a jej etymologia musi być zupełnie inna. Z dużym prawdopodobieństwem zaczęła być ona używana dopiero w XI wieku dla odróżnienia państwowości polskiej od czeskiej. Wcześniej obydwa państwa często nazywane były po prostu krajami – bądź królestwami – słowiańskimi. Dlaczego więc Polacy zostali nazwani Polakami?

Najbardziej popularną tezą jest wywodzenie nazwy Polska od słowa „pole”, bądź „opole”. Słowiańskie „pole” miało oznaczać równinę lub żyzną ziemię, natomiast „opole” było jednostką terytorialną obejmującą zamieszkany wokół pól uprawnych teren. Istnieje także teza mówiąca, że słowo „Polska” pochodzi nie od „pola”, ale od „lasu” i oznacza tyle co terytoria mocno zalesione. Takimi też ziemiami były tereny zamieszkałe przez naszych przodków, które pełne były puszcz i leśnych gajów.

Czy król Popiel istniał?

Król Popiel

Z perspektywy historyka trudno jest jednoznacznie ocenić, czy król Popiel istniał i na ile mit o nim jest prawdziwy. Faktem jest natomiast to, że opowieść ta jest już przytaczana w kronice Galla Anonima, musiała więc być doskonale znana w kręgach piastowskich. Z jednej strony można ją uważać za klasyczną legendę, która występowała w europejskim kręgu kulturowym dość często. Opowiadania o złych władcach, których za karę zjadały myszy popularne są np. na obszarze zachodnich Niemiec. Możliwe więc, że jest to klasyczna kalka kulturowa i zapożyczenie wykorzystane w celu legitymizacji władzy dynastii Piastów.

Polscy historycy wskazują jednak, że w legendzie o Popielu możemy mieć odwzorowane prawdziwe wydarzenia, które wpłynęły na powstanie państwowości polskiej. Z pomocą przychodzi tutaj archeologia, która wskazuje, że od początku X wieku na ziemiach polskich nastąpiły gwałtowne wydarzenia w wyniku, których spłonęły stare grody, a na ich miejsce powstały nowe. Możliwie jest więc, że na terenie dzisiejszej Wielkopolski doszło do buntu części ludności o obalenia starego władcy, oraz powstania nowej dynastii rządzącej. Legenda miała więc być uproszczoną wersją prawdziwych zdarzeń, które wstrząsnęły tymi ziemiami i doprowadziły do władzy Piastów.

Przy okazji legendy o Popielu pojawia nam się także postać Piasta-oracza, który miał być ojcem Siemowita – dzielnego woja, który wygnał złego króla. Los Piastowica zapowiedzieć mieli tajemniczy przybysze, których oracz ugościł. Oni mieli też wskazać, że potomkowie ubogiego rolnika staną się w przyszłości władcami potężnego państwa. Historycy wskazują, że osoba oracza, który przejmuje władzę jest w dużej mierze powszechna w kulturach słowiańskich. Podobny mit dynastyczny występuje np. w Czechach gdzie oraczem miał być protoplasta rodu Przemyślidów. Wątek przybyszów przepowiadających przyszłość do złudzenia przypomina zaś biblijną opowieść o Abrahamie i trzech wędrowcach, którzy zapowiedzieli przyjście na świat syna Izaaka. Prawdopodobnie legenda o Piaście jest połączeniem tradycji słowiańskich z nowymi prądami kulturowymi, które na polskie ziemie przyszły wraz z nastaniem chrześcijaństwa.

Szukasz ciekawych zajęć dla dziecka w Warszawie?

Dziecięcy Uniwersytet Ciekawej Historii to zajęcia dla uczniów wszystkich klas szkół podstawowych oraz gimnazjalnych z zakresu historii Polski i historii świata.

• Wykłady, warsztaty, gry i symulacje historyczne

• Doskonali wykładowcy

• Mnóstwo rekwizytów

• Interdyscyplinarna tematyka: historia, historia sztuki, geografia polityczna, filozofia, etnografia i inne

Tematyka zajęć obejmuje zagadnienia z historii życia codziennego, stosunków społecznych, obyczajów. Wykładowcy w przystępny i ciekawy sposób opowiadają o złożonych procesach, które wpływały i nadal wpływają na losy świata.

Absolwenci DUCHa lepiej rozumieją teraźniejszość, kojarzą fakty, wyciągają wnioski, analizują, potrafią myśleć krytycznie. Są tolerancyjni i otwarci. Znajomość historii potrafią wykorzystać w wielu dziedzinach życia.

Znakiem rozpoznawczym Dziecięcego Uniwersytetu Ciekawej Historii są zajęcia utrzymane na najwyższym poziomie merytorycznym. Współpracownikami i wykładowcami są pracownicy akademiccy, ludzie sztuki, kultury, pasjonaci danej dziedziny: archeolodzy, antropolodzy, historycy, podróżnicy. Są to wspaniali, młodzi, doświadczeni w pracy z dziećmi, ludzie.